مصاحبه با عبدالوهاب شهیدی در واپسین روزهای زندگی - مجله تور مالزی

به گزارش خبرنگاران، روزنامه اعتماد نوشت: از آن اتفاقات نادر در کار روزنامه نگاری است که با کسی گفت وگو کنی و پیش از انتشار از دنیا برود. در نیمه اول اردیبهشت با زنده یاد عبدالوهاب شهیدی گفت وگویی انجام شد؛ از آنجا که پاندمی کووید-19 همچنان گریبان گیر عالم و آدم است با همراهی خانواده به ویژه فرزند ایشان آقای شاهرخ شهیدی تصمیم گرفتم این گفت وگو را از راه دور و بی حضور شکل دهم تا سلامتی ایشان مورد تهدید قرار نگیرد؛ اگرچه سختی کار بیشتر می شد و توفیق حضور را از ما می گرفت اما به لطف و همگامی خانم ناهید جباری و جناب آقای راستین معتبرزاده پیروز شدیم زمینه انتشار گفت وگو را فراهم کنیم. چنین شد که پای صحبت های دلنشین مردی نشستیم که با آهنگ ها و صدایش خاطره ها داریم. دلخوش بودیم بعد از این که همه گیری کرونا به آخر برسد به دیدارشان برویم اما دیری نپایید که خبر بستری شدن ایشان به دلیل عارضه قلبی در بیمارستان منتشر شد و کمتر از یک روز بعد یعنی دیروز 20 اردیبهشت در کمال ناباوری از دنیا رفت.

عبدالوهاب شهیدی - چنان که همه دوستداران موسیقی می دانند - بازمانده عصر طلایی موسیقی بود. درباره او سخن ها گفته شده؛ همین که هوشنگ ابتهاج درباره اش گفته آقای شهیدی همیشه برای من تصویری از آرزویی بود که من درباره هنرمند داشتم... آقای شهیدی به من امید دادند که می شود واقعا هنر خالص و ناب داشت و انسان بود و فروتن و مهربان و کار هنری شایسته هم کرد... می توانستم به عنوان یک هنرمند به او تکیه کنم؛ به اخلاق هنری و به اخلاق انسانی اش یا محمدرضا شجریان او را اعتبار موسیقی ایران دانسته، گواهی است بر اهمیت او در قلمرو فرهنگ و هنر این سرزمین.

شهیدی در سال 1301 در میمه اصفهان زاده شد. او آهنگساز، خواننده و نوازنده ای منحصربه فرد بود و در کارنامه هنری اش سابقه همکاری با استادان بزرگی دیده می شود. آن چه در ادامه می خوانید، گفت وگویی است که در همین اردیبهشت ماه جاری با عبدالوهاب شهیدی ثبت و ضبط شد؛ بی آن که بداند و بدانیم که ملک الموت به دستگاه تنفسش مجال نفس کشیدن تا پایان ثلث دوم ماه را هم نخواهد داد و او انتشار حرف ها و تجربه هایی را که پیرانه سر با اعتماد در میان گذاشت، نخواهد دید. آخرین گفت وگوی عبدالوهاب شهیدی را بخوانید.

شما مشوق اصلی خود را پدرتان می دانید. نقش ایشان در جهت زندگی هنری تان چه بوده است؟

در دوره ای که محصل بودم سرودهایی که در مدارس معمول بود را یاد گرفته و آنها را می خواندم. فعالیت دیگرم این بود که اذان می گفتم. پدرم همیشه می گفت، صدای تو خیلی خوب است و به مدارج بالایی خواهی رسید اما مراقب باش خودت را گم نکنی! من هم می گفتم چشم هر چه شما بگویید، اطاعت امر می کنم. پدرم برخی مواقع برخی غزل های خودش را آرام می خواند و من هم بعد از او می خواندم. او می گفت قدرت یادگیری تو فوق العاده است، سعی کن همیشه شعر را بشناسی و شعرِ خوب بخوانی. مثلا شعری را می خواند و درباره اش توضیح می داد و مقصود شاعر را برایم می گفت.

پدر شما، میرزا حسن شهیدی، شعرشناس هم بودند؟

پدرم صدرالاسلام، خودش شاعر بود. به طوبی تخلص می کرد و به 3 زبان عربی، ترکی و فارسی شعر گفته است. همیشه در اجرای اشعار خودش، بنده را کمک و همراهی می کرد. ایشان یک شعر نوروزیه دارد با عنوان فصل بهار آمد. آهنگی را هم خود ایشان روی آن ساخته که بسیار زیبا و دلنشین است. یک نمونه از شعرهای پدرم را از روی دیوان اشعارشان که با دستخط خود ایشان به یادگار مانده است برای شما می خوانم:

خواهم که افغانی کنم از دست دل از دست دل

رو در بیابانی کنم از دست دل از دست دل

من بشکنم پیمانه را بر هم زنم کاشانه را

ویران کنم این خانه را از دست دل از دست دل

من بی سر و سامان شدم، سرمست و سرگردان شدم

از لوح دل افسان شدم از دست دل از دست دل

انتخاب شعر و کلام در آثارتان چقدر برای شما مهم بوده است؟ از خواندن اشعار کدام شاعران لذت بیشتری برده اید؟

کیفیت کار شاعران از نحوه کارشان مشخص است. به طور مثال شاعری شعر می گوید و با شعرش قلب انسان را تکان می دهد اما شاعر دیگر با شعرش انسان را می خنداند. کلام موضوع استثنایی است. به طور مثال استاد مهرتاش اول خودش شعرِ کار را می خواند. با این که صدایی نداشت ولی کلام را می خواند تا برای خواننده روشن شود که منظور شاعر چه بوده است. در کل کلام نقش بسیار بزرگی در موسیقی و آواز دارد. این کلام است که همه چیز را دربرمی گیرد.

شاعرانی که با آنها کار کرده ام یا شعرهای آنها را خوانده ام، همه خوب هستند. آقایان رهی معیری، هوشنگ ابتهاج، شهریار، عماد خراسانی و ... شاعران زیادی هستند که شعرهای شان به دل آدم می چسبد و با شعر حرف دل شان را می زنند. در ارتباط با شاعران گذشته هم که نیازی به معرفی نیست. مثلا سعدی یا حافظ تکرارنشدنی هستند. بنده از شاعران گذشته از اشعار سعدی و حافظ بهره می گرفتم. سعدی اصل معنی و مفهوم را در دهان آدمی می گذارد؛ گویی که این مرد در آن لحظه حاضر بوده است.

از جمله ویژگی های شما در خوانندگی، درست خواندن و اداکردن درستِ شعر و کلام است. همچنین درک درستی که از مفهوم شعر و کلام دارید و مهم تر این است که خودتان در اجرای بسکمک از آثار، نوازندگی هم کرده اید. کمتر کسی این 3 ویژگی را همزمان به اجرا درآورده است. خودتان این موضوع را برگرفته از چه می دانید؟

عشق؛ عشق به کار. اجازه بدهید که خاطره ای را برای شما تعریف کنم. در سال های جوانی در دیدارهایم با یکی از دوستان به نام آقای احمد مهران ساز می زدم و آواز می خواندم. به این گونه که ابتدا می خواندم و بعد از پایان کلام می نواختم. چند وقتی به این صورت گذشت و روزی ایشان به بنده گفت: رفیق! اگر توانستی همزمان هم بخوانی و هم بزنی، به طوری که در اجرا یکی شوند، آن وقت کارت درست است. این شکل خواندن و نواختن جداجدا را که همه می توانند انجام بدهند. من بسیار به حرف هایش فکر کردم و به او حق دادم. به منزل که آمدم. دوباره از نو شروع کردم. پنج، شش سالی تمرین کردم تا این که بالاخره به حدی رسیدم که وقتی مثلا شعر به حالت ضربی می گفت: دوستان وقت سحر... بنده هم با همان ضرباهنگ، همزمان هم شعر را می خواندم و هم موسیقی را با ساز می نواختم.

در نتیجه پیشنهاد آقای احمد مهران بر کار شما تاثیر گذاشته است. بله؟

بله همین طور است. توصیه آقای مهران در کارم بسیار تاثیرگذار بود. همچنین ایشان دستم را گرفت و جلو برد. ایشان با آقای داوود پیرنیا دوست بود و برنامه هایی که خودش در خانه ضبط می کرد را برای پخش در رادیو در اختیار پیرنیا قرار می داد. ساز و آواز بنده هم جزو همین کارها بود که برای اولین بار به این شکل در رادیو به گوش مردم رسیده است. آقای پیرنیا در ابتدا 10 مورد از برنامه های مرا با عنوان خواننده ناشناس از رادیو پخش کردند. چون ایشان معتقد بودند که ابتدا باید ببینیم، صدای شما در مردم چه تاثیری خواهد داشت. خوش شان آمده است یا نه. می گفت: تلفن هایی که می کنند این نکته را مشخص خواهد کرد. همچنین اسم شما در جایی نبوده است اما صدای شما به همه جا می رود. موسیقی خوب را حتی یک روستایی هم متوجه می شود و در کل، مردم کار خوب را قبول می کنند. یادم می آید که صدای بنده در همه جا انعکاس پیدا کرد. مردم با رادیو تماس می گرفتند و از نام خواننده می پرسیدند.

آقای پیرنیا از کار بنده راضی بودند و می گفتند که آقای شهیدی کارهایی را خوانده که خواندن آنها کار هر خواننده ای نبوده است. مثلا آهنگ هایی که عجیب و غریب بودند و نوازنده های قدیمی ساخته بودند. یا آهنگ هایی که شعر نو داشتند و وزن آنها متفاوت بود. مثل شعر فسانه سروده نیما یوشیج. شعری که کلی حرف دارد. این شعر در برنامه گلهای تازه شماره 80 با آهنگسازی آقای جواد معروفی و با همکاری خانم سیما بینا در آواز افشاری اجرا شده است. آواز این کار را به همراه ساز عود بنده نواخته و خوانده ام. تصنیف آن را هم خانم سیما بینا خوانده اند.

شما کارهای بسکمک در زمینه موسیقی انجام داده اید. در طول این سال ها چه چیزی در ارایه کارها برای شما مهم بوده است؟

بنده در حوزه موسیقی، در خواندن اشعار نو نیز کارهایی دارم که منتشر شده اند. همچنین در اجرای آثارم سعی کرده ام از کسی تقلید نکنم. صدای بنده به همین صورتی است که هست و از کسی تقلید نکرده ام. هر بار که آوازی مثلا در دستگاه شور خوانده ام با تمامی آوازهای شور قبلی تفاوت داشته است؛ در حالی که همه آن اجراها در نهایت آواز شور بوده اند. به همین علت است که می گوییم خلق موسیقی الهامی است و نه تقلیدی. یعنی بنده آن را شنیده ام و از آن برای اجرای خودم الهام گرفته ام. در مورد شعر و شاعری هم به همین گونه است. مثلا وقتی کسی که طبع شعر دارد، وقتی در دستگاه شور آوازی را بشنود به صورت بداهه شعری به ذهنش می رسد. نمی توان گفت چه طور می شود که چنین اتفاقاتی می افتد؛ به طوری که خود فرد نیز متوجه این ماجرا نمی شود. در مورد خود بنده هم به همین گونه بوده است.

آیا قائل به تفاوت اساسی میان موسیقی ای که امروزه ارایه می شود با موسیقی ای که در دهه های 30 و 40 کار می شده، هستید؟ و در کل سیر موسیقی ایرانی را تکاملی می دانید یا رو به افول؟

موسیقی تفاوتی نکرده است. دستگاه شور، همان شور است؛ اصفهان، همان اصفهان است. این طرح و اجراهاست که فرق می کنند. طرح تحریرها و اجرا در گذشته بهتر از حالا بوده است. در کار هنرمندان جدید، نوآوری وجود ندارد و کارهایی که ارایه می دهند همه کپی کارهای هنرمندان قدیمی اند. البته این نیز می تواند نوعی موسیقی باشد اما یک نوع موسیقی تکراری است. به طور مثال آمده اند اصفهان را مثل اصفهانِ تاج خوانده اند. حتی برخی وقت ها دیده شده است که کار را به اصطلاح در همان جای صدای خوانندگان قدیمی کپی کرده و خوانده اند. در حالی که جای صدای دو نفر با هم تفاوت دارد. باید به این نکته توجه داشت که بهترین نُت برای صدای یک خواننده کجاست. سُل است یا رِ یا می. هر خواننده با توجه به توانایی حنجره اش، جای مخصوص به صدای خودش را دارد. برخی وقت ها می بینیم که وقتی یک شخص شروع به خواندن می کند در ادامه کار نمی تواند قسمت های بم تر را بخواند. در مواردی هم جای صدا را آن قدر بالا گرفته اند که حنجره خواننده به اصطلاح نمی کشد و توانایی اجرای نت های بالاتر را ندارد. در کل خواننده باید جای صدایش را بشناسد و بداند که توانایی اش چیست. همچنین باید گوشش حاضر باشد به این معنی که اجرای تکراری نداشته باشد. مثلا آواز سه گاه را 10 جور می توان خواند. تحریرها را می توان عوض کرد. البته که این کار توانایی و استعداد می خواهد. یک خواننده باید بداند که تحریر یا حالتی را که عوض می کند در خود مقام باشد نه این که از مقام خارج شود. صحبت کردن درباره این موضوع پیچیده است و بحث روی آن در یک گفت وگو نمی گنجد.

فرض می کنیم یک شعر و کلام خوب انتخاب می شود. حالا خواننده قصد دارد آن را بخواند، درک کلام بر خوب خواندنِ خواننده و کیفیت کار او چه تاثیری می گذارد؟

باید درک کرد که مثلا چرا در شعر آمده است: من دوستت دارم. تا زمانی که خواننده متوجه مفهوم شعر نشود، نمی تواند آن شعر را درست بخواند و بدون درک درست شعر، خواندنش بی فایده است. مثلا این شعر را در نظر بگیرید: دوستت دارم و دانم که تویی دشمن جانم / از چه با دشمن جانم شده ام دوست، ندانم. این شعر با آدم حرف می زند و خواننده ای می تواند اجرای درستی از این شعر داشته باشد که مفهوم آن را متوجه شده باشد.

در این راستا حرف بسیار است و به اندازه یک کتاب شاهنامه می شود راجع به آن سخن گفت.

در کتاب های قدیمی موسیقی، مطالبی نوشته اند که انسان ابتدا معنی اش را نمی فهمد. مثلا در آهنگ سبزه در سبزه یا آواز ماه که طلوع می کند ابتدا باید بدانیم که همه این موضوع ها، آهنگ مخصوص داشته اند...

داستان دیگری در مورد اسب خسروپرویز که شبدیز نام داشت، روایت شده است. می دانیم که شبدیز اسب ارزشمندی بود. خسروپرویز می گوید: اگر کسی خبر مرگ شبدیز را به من بدهد در همان لحظه سرش را از بدنش جدا می کنم. وقتی طویله دار مرگ شبدیز را متوجه می شود، دست به دامن باربد شده و از او چاره جویی می کند. باربد به او می گوید: نترس و سریع برو! باربد شعری را به همراه آهنگی می سازد. وقتی در حضور شاه نوبت به خواندن باربد می رسد او شروع به خواندن شعر و آهنگی که ساخته است، می کند. در میان اجرا ناگهان خسروپرویز می گوید: ساکت شوید! شبدیز مُرد؟ نگهبان شبدیز جلو آمده و می گوید: قربان این جمله را خودتان گفتید که شبدیز مُرد! و به این ترتیب خسرو او را می بخشد. ملاحظه می کنید که کلام چه تاثیری می تواند داشته باشد. برای همین است که می گوییم شعر خوب در موسیقی بسیار دخیل است و باید مطابق حال مجلس و موضوع باشد. در یک محفل نیز خواننده باید ویژگی و حال مخاطب خود را برانداز کند و واکنش ها را بفهمد. البته که درک و دریافت این موضوع بسیار سخت است.

به نظر شما هنر موسیقی در این روزگار چه ضعف ها و مشکلاتی دارد و برای حل این مشکل چه کاری باید کرد؟

آموزش. به کسانی که در این کار استاد و خبره هستند باید نامه نوشت و از آنها تقاضا کرد که بیایید و به داد موسیقی برسید. بدون آموزش نمی شود پیشرفت کرد. باید توجه داشت که اهل فن را برای آموزش دعوت کنند. البته فضای آموزشی باید به گونه ای باشد که اگر کسی از اهل فن نکته ای را گوشزد کرد به کسی برنخورد. به این دلیل که ما در کار موسیقی آموزش می خواهیم. مثلا به هنرجو بگویند آقا این کار تو اشتباه است. جای تحریر تو اینجا نیست.

تحریر به اندازه ای که گوش طاقت شنیدن آن را دارد، خوب است ولی وقتی قُلقُلک شد دیگر خوب نیست. مثل قناری تحریرزدن که نشد موسیقی. این مدل را قناری می خواند. تحریر باید مانند نای از حلق شنیده شود. تحریر نرم است. گوشخراش نیست. هر چیزی که گوش را آزار دهد، مناسب نیست. متاسفانه امروزه در اجرای آوازهای حالیه (بداهه) چندین مورد را می توان انگشت گذاشت که صدای خواننده خارج شده است.

استاد، شما با افراد بسکمک همکاری کرده اید. دوست داریم بدانیم که همکاری شما با کدام یک از هنرمندان از نظر احساس نزدیک تر بوده است؟

من به عنوان خواننده همیشه از همکاری با پرویز یاحقی رضایت داشتم چون در ساز و آواز هم من می دانستم که ایشان چه می خواهد و هم او می دانست که من چه می خواهم. جلیل شهناز نیز همین گونه بود. آقای حسن ناهید نیز در آن زمان با سن کمی که داشت، نعل به نعل کاری را که استادش کسایی می کرد، انجام می داد. ایشان در کارش بسیار تلاش کرده است. برای نواختن نیز سبک خوبی انتخاب کرده بود. خودش هم انسان خوبی است. با او هم بسیار کار کرده ام. هنرمندان دیگر هم خوب بودند اما من نمی توانستم از آنها ایده بگیرم.

در ارتباط با آهنگسازان آقای روح الله خالقی کارهای ارزنده ای ساخته اند. پرویز یاحقی هم آثار ماندگاری برای موسیقی ما ساخته است. از آهنگ هایی که فرامرز پایور می ساخت نیز لذت می بردم و بر همان اساس برای آوازها شعر انتخاب می کردم.

از دیدگاه شما در 100 سال اخیر تاثیرگذارترین هنرمند در هنر موسیقی ایران چه کسی بوده؟ به زبان دیگر شما چه کسی را تاثیرگذارترین فرد در هنر موسیقی ایران می دانید.

هر کدام از هنرمندان تاثیر خود را گذاشته اند. مثلا پرویز یاحقی تاثیرگذار بوده است. پیانوی معروفی، تار شهناز و دیگران.

آیا اثر و اجرایی از شما هست که تا به امروز منتشر نشده باشد؟(چه کتاب و مقاله و چه آلبوم و آهنگ)

خیلی از اجراهای بنده منتشر نشده اند. پیش از شروع کارم در رادیو در جامعه باربد استاد مهرتاش، برنامه های زیادی داشتیم که ضبط و منتشر نشده اند. برای مثال برنامه ای به نام تابلو موزیکال اجرا می کردیم که همه برنامه آواز بود. در آن برنامه آواز ضربی خوانده می شد. در تئاتر نیز رُل آواز همچنین تصنیف وجود داشت. این آثار منتشر نشده اند. تابلو موزیکال ها موضوع های مختلفی داشتند. مثلا خیام، حافظ، فردوسی، بختکمک، کردی، شمالی یا در موردی روی آهنگ لالایی، کلام لری گذاشته شده بود و روی آن حرف زده می شد و موزیک های محلی را معرفی می کردیم. زمانی که اینها اجرا می شدند، یا دستگاه ضبط صوت نبوده یا روی سن تئاتر به صورت صحنه ای اجرا می شده اند. به همین خاطر ضبط و منتشر نشده است.

شنیده ایم که بنا دارید دلنوشته های خود را منتشر کنید. در این مورد برای ما توضیح بدهید.

در ابتدای دفتر دلنوشته هایم ذکر کرده ام که اینها شعر نیستند. درد دل من هستند. چون کسی نبوده تا با او صحبت کنم به قالب شعر درآمده اند. تنها بودم و تنهایی ام به زبان شعر تبدیل شده است. همان موضوع هایی که به من ضربه زده اند وگرنه شعر مقام بالایی دارد، معنایی دارد. شعر گاهی عرفانی است، گاهی فُکاهی است و گاهی حکایتی است. من ادعای شاعری نمی کنم. آن چه را به سر من آمده است، روی کاغذ آورده ام و به آنها ریتم داده ام، همین.

آیا آهنگ هم روی نوشته های خودتان گذاشتید؟

بله، مثلا شعری است به نام عود من که روی آن آهنگ گذاشتم. همچنین کعبه، مادر و توی این شهر غریب. اینها را به طور صفحه و کاست منتشر نکرده ام. به طور محفلی کار کرده ام.

شاید خیلی از علاقه مندان شما مشتاق باشند که بدانند شما به آواز چه کسی گوش می دهید؟

ادیب خوانساری صدایش هم وزن صدای بنده است. محمود خوانساری، بنان، شجریان اینها خوب هستند. صدای همه این هنرمندان را دوست دارم. هنرمندان زیادی با من دوست بودند. خیلی ها به منزل ما آمدند و عکس یادگاری گرفتیم. حیف! متاسفانه از دست دادیم شان.

کلام آخر را شما برای ما بگویید.

من امیدوارم آنهایی که الان درس آواز می دهند همچنین هنرجویانی که کلاس آواز می فرایند، مواظب باشند چیزهای غیر عادی در کارشان نباشد. برخی ها از ترکی استانبولی اقتباس می کنند. برخی ها هنوز از موسیقی عربی اقتباس می کنند. در صورتی که کار باید ایرانی کاملِ کامل باشد. مثلا در اثری دیده می شود که آهنگ گیلانی است. شعر آن هم گیلانی است ولی آوازش عربی است! خب باید کسانی که به آواز ایرانی علاقه دارند این را بدانند که این کار درست نیست.